شواهد 60 واژة گویشی خراسان بزرگ در پنج متن کهن فارسی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

استادیار گروه زبان انگلیسی و زبان‌شناسی دانشگاه بیرجند، خراسان جنوبی، ایران.

چکیده

هدف این مقاله، ردیابی واژه­های گویشی خراسان بزرگ در چند متن کهن فارسی است تا نشان دهد کاربرد آن‌ها تا به امروز در گفتار مردم این سامان جاری است، اما در فارسی معیار وجود نداشته‌اند یا به فراموشی سپرده شده­اند. شناخت این واژه­ها در گویش­های خراسانی، مسئلة درک برخی از متون کهن فارسی دری را برطرف می­سازد. متون مورد نظر عبارت­اند از رسالة داروشناسی الابنیه عن حقایق­الادویه (اواخر سدة سوم)، تاریخ بیهقی (سدة چهارم هجری)، تفسیر عرفانی کشف­الاسرار و عدّه­الابرار (سدة پنجم هجری)، متن عرفانی طبقات­الصوفیه (سدة پنجم هجری) و ارشادالزراعه در کشاورزی (اوایل سدة دهم هجری). فارسی در استان­های سه­گانة خراسان به گویش­های چندی تکلم می­شود که برخی دارای اختصاصات واژگانی و بعضاً دستوری ویژه‌ای می‌باشند و از گونه معیار دورتر هستند. زبان فارسی در بخش­های وسیعی از نقاط مرکزی و جنوبی خراسان بنا به سوابق تاریخی و به­ دلیل دوری از مرکز و یا واقع‌شدن در جوار بیابان لوت، کم‌تر دچار آمیختگی با دیگر زبان­ها می‌شوند  و عموماً واژه­های فارسی اصیل خود را حفظ می‌کنند و از گونۀ معیار کم‌تر تأثیر می‌پذیرند. از آن سو، گویش­های مختلفی از فارسی در افغانستان متداول است که از آن جمله می­توان به تاجیکی، هراتی، کابلی و هزارگی اشاره کرد. با وجود جدایی مناطق غربی افغانستان از خراسان در کم‌تر از دو سدۀ اخیر، اشتراکات زبانی و گویشی قابلی میان مردم دو سوی مرز در نواری به­ طول حدوداً 500 کیلومتر برقرار است. تاکنون نقشة گویشی جود ندارد که در آن مرزهای گویش­های فارسی شرق ایران و غرب افغانستان مشخص شده باشد، و لذا پژوهنده لاجرم برای تکمیل بررسی واژگانی خود به گویش­های فارسی رایج در افغانستان نیز نظر داشته و در این باره از اطلاعات گویشی دانشجویان افغانی ساکن در دانشگاه بیرجند بهره برده است. پژوهنده واژه­های مورد نظر را که در حاشیة یک تحقیق میدانی در زمینۀ بررسی تطبیقی گویش­های مرز شرقی ایران استخراج نموده بود، جست‌وجو کرده و ذیلاً 60 نمونه از موارد منتخب را به­ ترتیب حروف الفبای فارسی همراه با معنای آن به همراه درج شاهد مثال مربوط و نیز اشاره به محل کاربرد فعلی آن در شهرهای خراسان بزرگ، مدخل کرده است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Evidence of 60 dialect words of Great Khorasan in five ancient Persian texts

نویسنده [English]

  • Mohammad Amin Nasseh
ابونصری، قاسم­بن­یوسف (1356).  ارشادالزراعه. به­کوشش محمد مشیری، تهران، امیرکبیر.
افضلی، محمد ادریس (1390). آشنایی با واژگان فارسی دری، با حمایت انجمن دوستی ایران و افغانستان. تهران: نسیم بخارا.
افغانی­نویس، عبدا... (1369). لغات عامیانة فارسی افغانستان. مؤسسة تحقیقات و انتشارات بلخ.
انصاری­هروی، عبدا... (1341). طبقات­الصوفیه. به تصحیح عبدالحی حبیبی، کابل.
انوشه، حسن و غلامرضا خدابنده­لو (1391). فارسی ناشنیده. تهران: قطره.
ایلنت، علی (1397). واژه­نامۀ توصیفی گویش تربت جام. پایان­نامۀ کارشناسی ارشد ایران­شناسی. تهران: دانشگاه تهران.
الیاسی، محمود (1369). بررسی گسترش جغرافیایی ترسیم اطلس زبانی صد صورت زبانی در حدفاصل شهر تربت جام و شهر مشهد. پایان­نامة کارشناسی ارشد. مشهد: دانشگاه فردوسی.
بیهقی، ابوالفضل (1373). تاریخ بیهقی. تصحیح علی­اکبر فیّاض. مشهد: دانشگاه فردوسی.
جامی، نورالدین­عبدالرحمن (1370). نفحات­الانس من حضرات القدس. به کوشش محمود عابدی، تهران: اطلاعات.
جهانبخش، جویا (1377). نگاهی به لغات عامیانه فارسی درافغانستان. آیینه پژوهش، (51)، صص. 26-32.
جهان­دیده، محمدهادی (1400). نقش وام­واژه­ها در گویش هزارگی از طریق گفتمان­کاوی در رُمان ملکۀ بامیان بر اساس الگوی فن­لیوون. زبان­شناسی گویش­های ایرانی، 6 (1)، صص. 153-187.
حاجی­آبادی، نرگس (1393). گویش بیرجند: بقا یا زوال. پایان­نامۀ کارشناسی ارشد. بیرجند: دانشگاه بیرجند.
خاوری، محمدتقی (1385). مردم هزاره و خراسان بزرگ. تهران: محمدابراهیم شریعتی­افغانستانی.
خدادادی، فضل­ا... و حمید طاهری (1399). پژوهشی در تحولات صوری و معنایی چند واژه از تاریخ بیهقی در گویش محلی شهرستان تایباد. زبان­شناسی و گویش­های خراسان، 12 (3)، صص. 305-326.
رحمتی، شیما (1391). واژه­نامۀ گویش هزاره­های تربت جام. پایان­نامۀ کارشناسی ارشد. مشهد: دانشگاه پیام­نور خراسان رضوی.
رسته­مقدم، فائزه (1393). بررسی رابطه میان برخی متغیرهای دستوری، واژگانی و کلامی با جنسیت و طبقۀ اجتماعی در شهرستان بیرجند. پایان­نامۀ کارشناسی ارشد. زاهدان: دانشگاه سیستان و بلوچستان.
رضایی، جمال (1373). واژه­نامة گویش بیرجند. تهران: روزبهان.
رضایی­باغ­بیدی، حسن (1388). تاریخ زبان­های ایرانی. تهران: مرکز دایره­المعارف بزرگ اسلامی.
زمردیان، رضا (1382). نقش گویش­ها در کمک به از میان رفتن برخی ابهامات واژگانی متون کهن فارسی دری. مجلة دانشکدة ادبیات و علوم انسانی دانشگاه فردوسی مشهد، (1)، صص. 39-62.
زمردیان، رضا (1385). واژه­نامة گویش قاین. تهران: نشر آثار فرهنگستان زبان و ادب فارسی.
زنگنه، حسینعلی (1384). بررسی و مقایسة صد صورت زبانی در گونه­های غالب شهرهای تایباد و هرات. پایان­نامة کارشناسی ارشد. مشهد: دانشگاه فردوسی.
ساعدی، احمدقلی (1391). فرهنگ تلفظ واژگان و اصطلاحات در گویش مردم ولایت خواف. جلد 1. مشهد: شاملو.
شکوری، محمدجان، ولادیمیر کاپرانوف، رحیم هاشم و  ناصرجان معصومی (1385). فرهنگ فارسی تاجیکی. تهران: فرهنگ معاصر.
شمشیرگرها، محبوبه (1392). بررسی ویژگی­های زبانی طبقات­الصوفیه خواجه عبدا... انصاری با نگاهی به دیگر آثار منثور نوشته شدۀ قرون چهار تا نُه هجری در حوزۀ هرات. پایان­نامۀ دکتری زبان و ادبیات فارسی. تهران: دانشگاه تربیت مدرس.
شمشیرگرها، محبوبه (1396). بررسی واژه­های غریب و نادرِ گونۀ هروی کهن و کاربرد آنها در گویش معاصر هرات. زبان فارسی و گویش­های ایرانی (ادب­پژوهشی). 2 (2)، صص. 73-94.
صفا، ذبیح­ا... (1363). گنج سخن. تهران: ققنوس.
فکرت، محمدآصف (1376). فارسی هروی (زبان گفتاری هرات). مشهد: دانشگاه فردوسی.
کلباسی، ایران (1388). فرهنگ توصیفی گونه­های زبانی ایران. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
مالکی، سحر (1399). واژه­نامۀ گویش شوسف. پایان­نامۀ کارشناسی ارشد زبان و ادبیات فارسی. مشهد: دانشگاه پیام نور خراسان رضوی.
محمودی، ذبیح­ا... (1396). فرهنگ گویشی مردم نهبندان. بیرجند: رزقی.
محمودی، منصوره (1395). بررسی تفاوت بین نسلی در کاربرد گویش بیرجندی. پایان­نامۀ کارشناسی ارشد زبان­شناسی. مشهد: دانشگاه پیام نور خراسان رضوی.
المقدسی، محمدبن­احمد (1967)  احسن­التقاسیم فی معرفه­الاقالیم. چاپ دخویه، لیدن 1887، چاپ افست.
مودودی، محمدناصر و زهرا تیموری (1384). گزیده­ای از ادبیات شفاهی تایباد. مشهد: ماه­جان.
میبدی، رشیدالدین فضل­ا... (1331). کشف­الاسرار و عده­الابرار. به کوشش علی­اصغر حکمت. تهران: دانشگاه تهران.
مینوی، مجتبی (1333). یکی از فارسیات ابونواس. مجلة دانشکدة ادبیات دانشگاه تهران، 1 (3)، صص 62-77.
ناصح، محمدامین (1386). چکیدة پایان­نامه­های حوزة زبان و زبا­ن­شناسی. ناظر علمی: محمد دبیرمقدم، تهران: دانشگاه علامه طباطبایی.
نجفیان، آرزو (1391). زبان­ها و گویش­های خراسان. تهران، کتاب مرجع.
نظریان، حسن (1372). گویش­های محلی خراسان. بینالود. 1 (1)، صص. 28-35.
هروی، ابومنصور (1346). موفق­بن­علی. الابنیه عن حقایق­الادویه. به­تصحیح احمد بهمنیار و حسین محبوبی­اردکانی. تهران: دانشگاه تهران.
یارشاطر، احسان (1336). زبان­ها و لهجه­های ایرانی. مجلة دانشکدة ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران. 5 (1 و 2)، صص. 48-11.
 Lazard, G. (1994) DARI, Encyclopaedia Iranica.
 
دوره 7، شماره 2
ویژه همایش ملی زبا‌ن‌ها و گویش‌های مناطق مرزی ایران دانشگاه بیرجند
اسفند 1401
صفحه 187-202
  • تاریخ دریافت: 03 مرداد 1402
  • تاریخ پذیرش: 03 مرداد 1402