اسم‌ مکان‌های بی‌نشان در ساخت کده‌نام‌های ترکیبی ایران و کاربرد آنها

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

استادیار گروه زبان‌ها و گویش‌های ایرانی فرهنگستان زبان و ادب فارسی

چکیده

جای‌نام‌ها یا نام مکان‌های جغرافیایی را به‌لحاظ نوع به سه دستۀ شیب‌نام‌ها یا نام پستی و بلندی‌های زمین، آب‌نام‌ها یا نام عوارض جغرافیایی که به آب‌ها اشاره دارند، و کده‌نام‌ها یا نام مناطق مسکونی تقسیم می‌کنند. جای‌نام‌ها نیز بخشی از واژگان هر زبانی به‌شمار می‌آیند و همان قواعدی که در دستور زبان دربارۀ واژه‌های عمومی به‌کار می‌رود دربارۀ آنها نیز صدق می‌کند. جای‌نام‌ها را به‌لحاظ صرفی می‌توان به دو دستۀ ساده و پیچیده تقسیم کرد. جای‌نام‌های ساده آن واژه‌هایی‌اند که فقط از یک تکواژ تشکیل شده‌اند. اما جای‌نام‌های پیچیده به سه دستۀ مشتق، مرکّب و مشتق‌ـ‌مرکّب تقسیم می‌شوند. جای‌نام‌های مرکّب یا ترکیبی واژه‌هایی‌اند که دست‌کم در ساخت آنها دو واژۀ مستقل و معنی‌دار وجود دارد. در این‌گونه جای‌نام‌های مرکّب معمولاً معنای یکی از دو واژۀ حاضر در ترکیب اندکی تغییر می‌یابد و به‌تدریج و در اثر استفادۀ زیاد به‌صورت یک تکواژ یا سازۀ جای‌نام‌ساز درمی‌آید. در جای‌نام‌های ایران این سازه‌های جای‌نام‌ساز نقش عمده‌ای را دارند و کاربرد آنها در ساخت جای‌نام‌ها بیشتر از وندهای اشتقاقی جای‌نام‌ساز است. در کده‌نام‌های ایران سازه‌های جای‌نام‌ساز متفاوتی به‌کار رفته است. در این تحقیق به آن سازه‌های جای‌نام‌سازی پرداخته شده که از دستۀ اسم مکان‌های بی‌نشان به‌شمار می‌آیند. برای این منظور، این سازه‌های جای‌نام‌ساز در کده‌نام‌های ترکیبی از دو دیدگاه صرفی و معنایی بررسی شده‌اند.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Unmarked Place Names in Some Languages and Dialects of Iran and Their Use in Compound Oykonyms

نویسنده [English]

  • Majid Tame
researcher at department of Iranian Languages and Dialects at Academy of Persian Language and Literature
چکیده [English]

Toponyms or place names are divided into three categories according to their type: uronyms or the name of lows and highs of earth, hydronyms or names of geographical features that refer to waters, and oykonyms or names of residential areas. Toponyms are also part of the vocabulary of any language, and the same grammatical rules apply to them as are common to other words in the language. Toponyms can morphologically be divided into two categories, simple and complex. Simple place names are words that consist of only one morpheme. But complex nouns are divided into three categories: derivative, compound, and derivative-compound. Compound or complex toponyms are words that consist of at least two independent and meaningful words. In such compound place names, the meaning of one of the two words present in the compound is usually slightly altered and gradually, as a result of overuse, becomes a topoformant. In Iranian toponyms, these topoformants play a major role, and their use in the construction of place names is more important than derivational affixes. In compound oykonyms of Iran, different topoformants are used. In this paper, those topoformants that are considered as unmarked place names are discussed. To this end, these topoformants in compound oykonyms are examined from both morphological and semantic perspectives.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Toponym
  • Compound Toponyms
  • Topoformants
  • Compound Oykonyms
  • Morphological and Semantic Structure of Oykonyms
احدیان، محمدمهدی (1389). «بررسی ساختار صرفی جای‌نام‌های استان همدان». زبان و زبان‌شناسی. د 6. ش 12. ص 129-148.
احدیان، محمدمهدی و بختیاری، رحمان (1388). «درآمدی بر جای نام‌شناسی ایران». جستارهای ادبی. ش 165. ص 181-199.
حسن‌دوست، محمد، 1393، فرهنگ ریشه‌شناختی زبان فارسی، ج 4، تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی.
رزم‌آرا، حسینعلی (1328-1332). فرهنگ جغرافیایی ایران، 10 ج. تهران: دایرۀ جغرافیایی ستاد ارتش.
رضایی، حدائق و رفیعی، عادی (1395). «بررسی شبکۀ معنایی پسوند مکان‌ساز "ـ‌گاه" رویکردی شناختی». فصلنامۀ علمی‌ـ‌پژوهشی زبان‌پژوهی دانشگاه الزهرا. س 8. ش 18. ص 107-123.
رفاهی علمداری، فیروز (1384). هیدرونیم‌های ایران (پژوهشی در آب‌نام‌های ایران). تهران: سازمان نقشه‌برداری کشور.
ــــــــــــــ (1390). اورونیم‌های ایران (پژوهشی در نام‌های پستی و بلندی‌های ایران). تهران: سازمان نقشه‌برداری کشور.
ــــــــــــــ (1393). مبانی توپونیمی و نگاهی به توپونیم‌های ایران. تهران: مؤلف.
سبزعلیپور، جهاندوست (1396). «تأملی بر جای‌نام‌شناسی منطقۀ تات‌زبان شاهرود خلخال». زبان فارسی و گویش‌های ایرانی. س 2، ش 3، ص 163-184.
صادقی، علی‌اشرف (1371). «شیوه‌ها و امکانات واژه‌سازی در فارسی معاصر (4-5)». نشر دانش. ش 69-70. ص 21-25 و 39-45.
ــــــــــــــ (1384). «وجه تسمیۀ چند نام جغرافیایی مربوط به خاک یزد». پژوهش‌های ایران‌شناسی (ناموارۀ دکتر محمود افشار). ج 16: ستوده‌نامه (2). به کوشش ایرج افشار و همکاران. تهران: بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار. ص 613-623.
طامه، مجید (1398). سازه‌های جای‌نام‌ساز در جای‌نام‌های ایرانی و طبقه‌بندی آنها. طرح انجام‌شده برای گروه مطالعات سیاسی، انتخابات، حقوقی و تقسیمات کشوری. تهران.
طباطبایی، علاءالدین (1394). ترکیب در زبان فارسی. چاپ دوم. تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی.
ــــــــــــــ (1395). فرهنگ توصیفی دستور زبان فارسی. تهران: فرهنگ معاصر.
فرشیدورد، خسرو (1386). فرهنگ پیشوندها و پسوندهای زبان فارسی. تهران: زوار.
ــــــــــــــ (1388). دستور مختصر امروز برپایۀ زبان‌شناسی جدید. تهران: سخن.
فرهنگ جغرافیایی آبادی‌های ایران (1371-1378)، سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، تهران.
کربلائی صادق، مهناز و گلفام، ارسلان (1395). «نگاهی بر واژه‌های مرکّب و مشتق مکان‌ساز در فارسی: رویکرد صرف‌شناختی». جستارهای زبانی. د 7. ش 3. ص 107-127.
کسروی، احمد (1352). کاروند کسروی. به‌کوشش یحیی ذکاء. تهران: فرانکلین.
محمودی بختیاری، بهروز (1378). «تکواژ "خانه" و عملکرد معنایی آن در ساخت‌واژۀ زبان فارسی». فصل‌نامۀ زبان و ادب. ش 9 و 10. ص 183-191.
هاجری، ضیاءالدین (1377). فرهنگ وندهای زبان فارسی (پیشوندها، میانوندها، پسوندها). تهران: آوای نور.
Assadorian, A. (2017). “On the Systematic Classification of Iranian Toponyms”. American Journal of Linguistics 5(3). pp. 51-56.