بررسی و مقایسة مفهوم‌پردازی‌های سر و دل در شاهنامه، خسرو و شیرین نظامی و غزلیات شمس از دیدگاه شناختی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد فیروزآباد، دانشگاه آزاد اسلامی

چکیده

دیدگاه شناختی، استعاره را ابزاری زبانی ـ مفهومی می­داند که انسان از آن در جهت شناخت و بیان مفاهیم پیرامون خود استفاده می­کند. بر اساس این نظریه بسیاری از مفاهیم به کمک استعاره برای انسان قابل درک می­شوند. پژوهش حاضر با روش توصیفی- تحلیلی و با توجه به دیدگاه شناختی به مقایسه و بررسی مفهوم‌سازی‌های سر و دل در شاهنامه­، غزلیات شمس و خسرو و شیرین نظامی می­پردازد. این پژوهش در پی پاسخ به دو پرسش است که شعرای مذکور در مفهوم­سازی خود از کدام مفاهیم مبدأ کمک گرفته­اند و در تمایز زبان شعری‌شان از زبان روزمره از چه ابزارهای شناختی استفاده کرده­اند؟ یافته‌های این پژوهش نشان می­دهد که در بیش­تر استعاره‌ها، سر و دل با مفاهیم عینی­تری ­چون انسان، حیوان، گیاه، ظرف و شیء مفهوم­پردازی شده­اند و دیگر این­که شعرای مذکور هرچند تحت تأثیر سنن ادبی، زبانی و ریشه­های فرهنگی گاهی از استعاره‌های ­همانندی استفاده کرده­اند؛ ­­اما هر یک با بهره­گیری از سازوکارهای شناختی گسترش، الغاء، ترکیب و هم­چنین با گریز از قواعد زبانی به ایجاد تصاویری بدیع پرداخته­اند که همین امر سبب تمایزِ مفهوم­پردازی­های آن‌ها شده ­است. 

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Examining and Comparing Head and Heart Conceptualization in Shah Nameh (Book of Kings), Khosro-Shirin of Nezami and Shams' Ghazals (Sonnets) in the Cognitive View

نویسندگان [English]

  • Gholam Hossein Esmaeili
  • Ahmad Tahan
  • Farzaneh Mozaffarian
Department of Persian Language and Literature, Firoozabad Branch, Islamic Azad University
چکیده [English]

The cognitive view considers metaphor a verbal-conceptual device that humans employ to recognize and express the concepts in their environment. Based on this theory, humans make many concepts understandable through metaphors. The present study is a descriptive-analytical research that relies on a cognitive approach to investigate and compare “head and heart” conceptualizations in Shah Nameh, Ghazaliyat-e Shams and Nezami's Khosrow and Shirin. The study, more specifically, seeks to answer the following questions: (1) What are the primary concepts used by the afore-mentioned poets in this mode of conceptualization? (2) What are the cognitive mechanisms used in these literary works to distinguish their poetic language from ordinary, everyday language? The findings of the present study indicate that the head and the heart were conceptualized in most metaphors through more objective entities such as “humans”, “animals”, “plants”, “container metaphors” and “objects.” Furthermore, although the poets in some cases used similar metaphors in accordance with their literary traditions, linguistic conventions, and cultural roots, they drew on such cognitive mechanisms as extending, negating and combining, while deviating from some linguistic rules, to create innovative images and contribute to the distinction of their conceptualizations.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Metaphor
  • Body Part Term
  • Khosrow and Shirin
  • Cognitive View
  • Shah Nameh
  • Ghazaliyate-e Shams
قرآن کریم (1386ه.ش). ترجمة مهدی الهی قمشه­ای، قم: عترت.
انوری، حسن. (1393).  فرهنگ بزرگ سخن. چاپ هشتم، تهران: انتشارات سخن.
اِوَنز، وی‌ویان. گرین، مِلانی. (1398). الف - ب زبان­شناسی شناختی. ترجمة جهانشاه میرزابیگی. چاپ یکم، تهران: آگاه.
بهنام، مینا. (1389). استعارۀ مفهومی نور در دیوان شمس. نقد ادبی، 3 (10)، صص. 91-114.
توفیقی، حسن. تسنیمی، علی. علوی مقدّم، مهیار. (1395). واکاوی الگوهای نظام‌مند استعاری و صورت‌های بلاغی (مطالعه موردی: شعر رودکی). بلاغت کاربردی و نقد بلاغی، 1(2)، صص. 117-134.
دهخدا، علی‌اکبر. (1377). لغت‌نامه. زیر نظر معین و سیدجعفر شهیدی. چاپ دوم، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
شریفیان، فرزاد. (1393). مقدمه­ای بر زبان‌شناسی فرهنگی. ترجمة لیلا اردبیلی. چاپ اول، تهران: نویسة پارسی.
شمیسا، سیروس. (1381). بیان. چاپ نهم، تهران: انتشارات فردوس.
صبوری، نرجس بانو. ذبیح نیا، آسیه. (1397). بررسی مفهوم­سازی چشم در غزلیات حافظ از دیدگاه شناختی. پژوهشنامۀ نقد ادبی و بلاغت، 7 (2)، صص. 115- 134.
فردوسی، ابوالقاسم. (1388). شاهنامه.بر اساس نسخة نه‌جلدی مسکو. چاپ چهارم، تهران: ققنوس.
قادری، سلیمان (1392). مفهوم­پردازی دل، جگر و چشم در بوستان سعدی. نقد ادبی، 6 (32)، صص. 105-123.
کوچش، زولتان. (1394). استعاره در فرهنگ جهانی‌ها و تنوع. ترجمة نیکتا انتظام. چاپ اول، تهران: انتشارات سیاهرود.
کوچش، زولتان. (1395). زبان ذهن و فرهنگ مقدمه­ای مفید و کاربردی، ترجمةجهانشاه میرزا بیگی. چاپ یکم، تهران: انتشارات آگاه.
کوچش، زولتان. (1396). استعاره مقدمه­ای کاربردی. ترجمة جهانشاه میرزابیگی، چاپ یکم، تهران: آگاه.
لیکاف، جورج، جانسون، مارک. (1397). استعاره­­هایی که با آن­ها زندگی می ­کنیم. ترجمة جهانشاه میرزا بیگی. چاپ اول، تهران: نشر آگاه.
 معین، محمد. (1379). فرهنگ فارسی. چاپ شانزدهم، تهران: سپهر.          
مولوی، جلال‌الدین. (1378). کلیات دیوان شمس تبریزی. به تصحیح بدیع‌الزمان فروزان‌فر. چاپ اول، تهران: سرایش.      
نظامی، الیاس بن‌یوسف. (1390). خسرو و شیرین. به تصحیح و حواشی حسن وحید دستگردی. چاپ دوازدهم، تهران: قطره.
هاشمی، زهره. (1394). عشق صوفیانه در آیینة استعاره. چاپ اول، تهران: نشر علمی.