گونه شناسی زبانی نسخۀ خطی «خُطَب»: مطالعه ای تطبیقی با تکیه بر متون همگون

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

دانشکده زبان و ادبیات فارسی، واحد بوشهر، دانشگاه آزاد اسلامی، بوشهر، ایران

چکیده

«گونه ­­­شناسی» شاخه­ ای نوظهور از دانشِ زبان­شناسی است که به ­بررسی، مقایسه و طبقه ­بندی زبان­ ها بر اساس ویژگی­ های ساختاری مشترک آنها می ­پردازد. نظریۀ گونه ­شناسی بر این پیش­ انگارۀ بنیادین استوار است، ­که آیا می ­توان آثار نویسندگان و سرایندگان مناطق مختلف ­جغرافیایی ایران را با وجود اختلافات زبانی چشمگیر، از منظرِ سبک و سبک ­شناسى یکسان انگاشت و همگى را بی­ توجه به ناهمگونی­ های واژگانى و ساختارى و آوایىِ موجود در این متون، در قالب یک دورۀ تاریخى و سبک خاص مورد بررسی قرارداد؟ گونه­ شناسی با طرح این دو ویژگی، یعنی شناخت کاربردهـای زبـان فارسـی درحوزه ­های مختلف جغرافیایی و دوره­ های زمانی معین، سنجه­ هایی را فراهم می‌آورد که به کمک آنها می‌توان گونۀ ­زبانی اصیل یک متن، مکان و زمان تقریبی تألیف آثار بی­ شناسنامه را شناسایی کرد. این پژوهش با رویکردی قیاسی- استقرایی انجام شده ­است و در آن تلاش می‌شود تا با شناسایی نظام‌های آوایی، ساختاری و واژگانی (گونه‌شناسی) متن و مقایسۀ این نظام‌ها با متون همگون، گونۀ زبانی کتاب و مکان تقریبی تألیف آن مشخص گردد. یافته‌های این پژوهش نشان می‌دهد که روند گرایش گونه‌ها و گویش‌ها به سوی شکل‌گیری زبان فارسی معیار در تمامی مناطق فارسی‌زبان، به شکلی یکسان و همزمان روی نداده ­است. گونۀ زبانی کتاب، گونۀ فرارودی (ماوراء­النهری) است. کاربرد لهجه­ ها و گویش ­های محلّی منطقۀ فرارود و پیوندِ عمیق متن با بافت تاریخی و اجتماعی دورۀ خود و تأثیر­پذیری همزمان از زبان­های سغدی و پهلوی در کنار ساختارهای زبان عربی، از عوامل اصلی تشخص بارز زبانی آن به شمار می‌رود.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

Linguistic Typology of the Manuscript "Khutab": A Comparative Study Based on Homogeneous Texts

نویسندگان [English]

  • hosain sabzi
  • seyyed mahmood seyyed sadeghi
  • seyyed mojtaba hosaini
Persian Language and Literature, Islamic Azad University, Bushehr Branch
چکیده [English]

"Language typology, a relatively new field in linguistics, investigates, compares, and categorizes languages based on their shared structural characteristics. A fundamental question within typology is whether the literary outputs of Iranian writers and poets from various geographical locales can be considered stylistically consistent, notwithstanding considerable linguistic variations, and subsequently analyzed within a singular historical period and specific stylistic category, while disregarding the lexical, structural, and phonetic heterogeneities present. By examining the application of the Persian language across different geographical regions and specific historical eras, typology provides benchmarks. These facilitate identifying a text's original linguistic variety and estimating the geographical origin and temporal context of compositions lacking clear authorship. This research employs a comparative-inductive methodology, seeking to identify the phonetic, structural, and lexical frameworks (the typology) of the text. By contrasting these frameworks with those in comparable texts, the study endeavors to ascertain the manuscript's linguistic variety and its approximate place of origin. The research findings suggest that the evolution of dialects and vernaculars towards Standard Persian did not occur uniformly and contemporaneously throughout all Persian-speaking regions. The book's stylistic variety is Transoxanian, marked by local Transoxanian dialects, a deep connection to its historical and social milieu, and the simultaneous influence of Sogdian, Middle Persian, and Arabic linguistic structures."

کلیدواژه‌ها [English]

  • Linguistic variety
  • Transoxiana
  • Phonetics
  • Structure Vocabulary
  • Khutab
اخوینی بخاری، ابوبکر (۱۳۴۴). هدایه المتعلّمین فی­الّطب. به کوشش جلال متینی. مشهد: دانشگاه مشهد.
ادﯾﺐﺳﻠﻄﺎﻧﯽ، ﻣﯿﺮﺷﻤﺲاﻟﺪﯾﻦ (۱۳۵۴)، ﺩﺭﺁﻣﺪﻱ ﺑﺮ ﭼﮕﻮﻧﮕﻲ ﺷﻴﻮﺓ ﺧﻂ ﻓﺎﺭﺳﻲ. تهران: اﻣﯿﺮﮐﺒﯿﺮ.
اسدی طوسی، ابومنصور علی­بن­احمد (۱۲۱۹). لغت فرس. به تصحیح عباس اقبال. تهران: چاپخانه مجلس.
الرّازی، شمس­الدین محمد بن قیس (۱۳۸۸). اَلمُعجَم فی مَعَاییرِ اشعارِ العَجَم. به تصحیح محمد بن عبدالوّهاب قزوینی. چاپ اول. تهران: نشر علم.
اشمیت، رودیگر (۱۳۸۵). راهنمای زبان­های ایرانی. ترجمه زیر نظر حسن رضایی باغ بیدی. ج ۲. تهران: ققنوس.
افشار، ایرج (1360). دو کتاب نادیده در چین. مجله آینده. سال هشتم. شماره 1-2: صص 91-95.
افشار، ایرج (1361). جنگ چینی یا سفینه ایلانی (پوسی). نشریه آینده. شماره 9: صص 479-492.
بخاری، صلاح­بن­محمد (۱۳۷۱). انیس الطالبین وعدّه السالکین. تصحیح و مقدمۀ خلیل ابراهیم صاری اوغلی. به کوشش توفیق سبحانی. تهران: (بی ناشر).
بهار، محمدتقی (۱۳۴۹). سبک­شناسی. جلد اول، دوم و سوم. چاپ سوم. تهران: امیر کبیر.
بی نا، (بی تا). خُطَب. تصویر دستنویس «ک». به شماره ۸۶۲۵۲. اصل دستنویس متعلق به کتابخانه دانشگاه پنسیلوانیا.
تبریزی، محمدحسین­بن­خلف (۱۳۶۲). برهان قاطع. به اهتمام دکتر محمد معین. تهران: امیرکبیر.
تفسیر قرآن معروف به تفسیر کمبریج [بی نا] (۱۳۴۹). مصحح: جلال متینی. تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
حاجی سید آقایی، اکرم السادات (۱۳۸۸). ویژگی های زبانی ترجمه تفسیر طبری. نسخۀ چستر بیتی. نشریه معارف. شماره ۶۹: صص ۳-۳۳.
حق­شناس، علی­محمد (1382). زبان و ادب فارسی در گذرگاه سنت و مدرنیته. تهران : آگاه.
دهخدا، علی اکبر (۱۳۷۳). لغتنامه. تهران: دانشگاه تهران.
راشد، هادی (۱۳۸۴). ملاحضاتی در گونه­شناسی زبان فارسی. کتاب ماه ادبیات. شماره ۴-۶: صص ۳۳-۴۷.
رواقی، علی (۱۳۵۱). نقدی بر ترجمۀ تفسیر طبری. سیمرغ. شماره۱ : صص ۱۴-۶۱.
رواقی، علی (۱۳۵۲). ترجمه قرآن موزه پارس. تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
رواقی، علی (۱۳۶۳). کهن­ترین برگردان قرآن به فارسی. کیهان فرهنگی. شماره ۱: صص ۱۵-۱۸.
رواقی، علی (۱۳۶۴). قرآن قدس. به کوشش دکتر علی رواقی. تهران: موسسه فرهنگی شهید محمد رواقی.
رواقی، علی (۱۳۸۱). ذیل فرهنگ­های فارسی. تهران: هرمس.
رواقی، علی (۱۳۸۵). تفسیر قرآن پاک. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
رواقی، علی (۱۳۸۶الف). گونه­شناسی (سبک­شناسی) ادبیات فارسی قدیم و معاصر. نشریه گزارش فرهنگستان زبان و ادب فارسی. شماره ۵: صص ۸۰-۸۷.
رواقی، علی (۱۳۸۶ب).گونه­شناسی (سبک­شناسی) نوشته­های ادب فارسی. گزارش فرهنگستان. شماره ۵: صص ۸۰-۸۷.
رواقی، علی (۱۳۸۶ج). ترجمه فارسی از قرآن مجید. تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
رواقی، علی (۱۳۹۰). گونه­شناسی تاریخی و جغرافیایی. رشد. شماره ۴: صص ۳-۷.
رواقی، علی (۱۳۹۴). گونه­شناسی متن­های فارسی، گونۀ  فارسی فرارودی(ماوراءالنهری) با نگاهی به کتاب ارشاد. آینه میراث. شماره ۳۹: صص ۳-154.
روبینز، آر. اچ (1370) . تاریخ مختصر زبان­شناسی. ترجمه علی­محمد حق­شناس. تهران : نشرمرکز.
رودکی سمرقندی، ابوعبدالله جعفرابن­محمد (۱۳۷۶). دیوان رودکی سمرقندی. به کوشش ﺳﻌﻴﺪ ﻧﻔﻴﺴﻲ. و ی. ﺑﺮاﮔﻴﻨﺴﻜﻲ. تهران: نگاه.
صادقی، علی اشرف (۱۳۵۰). خصوصیات زبانی تفسیر قرآن پاک. دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران. سال هجدهم. شماره۳ : صص ۶۱- ۶۵.
صادقی، علی اشرف. (۱۳۵۷). تکوین زبان فارسی. تهران: دانشگاه آزاد ایران.
صادقی، علی اشرف (۱۳۸۰). مسائل تاریخی زبان فارسی. تهران: سخن.
صادقی، علی اشرف (۱۳۹۲). تشدید در زبان فارسی. ویژه نامه نامه فرهنگستان. شماره ۵-۶: صص ۳-۴۳.
صفوی، کورش (1380). از زبانشناسی به ادبیات. جلد اول: نظم. تهران: پژوهشگاه فرهنگ و هنر اسلامی.
فتوحی، محمود (1392). سبک شناسی : نظریه­ها. رویکردها و روش­ها. چاپ دوم. تهران: سخن.
فره­وشی، بهرام (۱۳۵۲). فرهنگ پهلوی. چاپ دوم. تهران:  انتشارات و چاپ دانشگاه تهران.
قریب، بدرالزمان (۱۳۷۴). فرهنگ سغدی. تهران: فرهنگان.
قلانسی نسفی، عبدالله­بن­محمد (۱۳۸۵). ارشاد در معرفت و وعظ و اخلاق. به تصحیح و مقدمه عارف نوشاهی. تهران: میراث مکتوب.
قندی، سعیده (1395). روش­های پژوهش در زبان­شناسی. نشریه زبان و زبان­شناسی. دوره 12 شماره 23:صص 175-185.
کمائی­فرد، سعیده (1388). کاربرد گونه­شناسی در اصالت نسخ خطی. نشریه ادب پارسی دانشگاه علامه. شماره 40: صص 101-115.
لازار، ژیلبر (1384). شکل­گیری زبان فارسی. ترجمۀ مهستی بحرینی. تهران: هرمس.
لسان التنزیل [بی نا] (۱۳۴۴). به کوشش مهدی محقق. انتشارات علمی و فرهنگی.
مایل­هروی، نجیب (۱۳۲۹). تاریخ نسخۀ­پردازی و تصحیح انتقادی نسخۀ­های خطی. تهران: کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی.
مکنزی، دیویدنیل (۱۳۸۳). فرهنگ کوچک زبان پهلوی. ترجمه مهشید میرفخرایی. تهران: اساطیر.
ناتل خانلری، پرویز (1365). تاریخ زبان فارسی. جلد اول، دوم وسوم. تهران: نشر نو.
نرشخی، ابوبکرمحمدبن­جعفر (۱۳۵۱). تاریخ بخارا. مترجم ابونصراحمدبن­محمدبن­نصر القباوی. تلخیص محمدبن­زفربن­عمر. تصحیح و تحشیه مدرّس رضوی. چاپ اول. تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
نسفی، ابوحفص نجم­الدین­عمربن­محمد (۱۳۶۲). تفسیر نسفی. به کوشش عزیزالله جوینی، ۲ جلد. تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
نخجوانی، محمدبن­هندوشاه (۲۵۳۵). صحاح الفرس. به اهتمام عبدالعلی طاعتی. چاپ دوم. بنگاه ترجمه و نشرکتاب.
وحید دستگردی، محمد (۱۳۰۷). دال- ذال. مجله ارمغان. شماره ۵-۶: صص ۲۷۲-۲۸۱.
یو وانگ، شی (1398). معرفی و بررسی کتاب شرح خطب­الاربعین، متنی دینی و عرفانی از چین متعلق به اوایل سده نهم هجری. پایان نامه ارشد، دانشگاه تهران.
Croft, W. (2003). Typology and universals (2nd ed.). Cambridge University press.
Crystal, David (1987). The Cambridge Encyclopedia Of Language.  Cambridge Univercity press. (Reprinted 1989).
Everett, David L. (2017). How Language Began: The Story of Humanity's Greatest Invention. Profile Books. (Reprinted 2018).